Uprawa kasztanów jadalnych w Polsce
Kasztan jadalny to rodzaj drzew z rodziny bukowatych, który w Polsce jest często mylony z kasztanowcem. Jest to ciepłolubne drzewo rosnące na przepuszczalnych, lekko kwaśnych glebach, w Europie na południe i zachód od Polski. U nas kasztan rośnie głównie w zachodniej części kraju, a im dalej na wschód, tym jest ich mniej. Nie znaczy to jednak, że nie mamy tu żadnych starych kasztanów. Przynajmniej 8 ponad 100-letnich kasztanów jadalnych rośnie na Podkarpaciu. Zaszczepione i posadzone w kolekcji arboretum w Bolestraszycach, będą mogły stanowić bazę nasion wytrzymałych podkładek, lub mogą służyć do nasadzeń kasztanów w zimniejszych rejonach kraju.
W naszej kolekcji kasztanów na powierzchni 3,2 ha, w roku 2023 będziemy mieć już ponad 60 różnych odmian i gatunków kasztanów. Te, które dobrze wytrzymają polski klimat będziemy szczepić i hodować ich sadzonki. Kasztany rosną i owocują w IV strefie klimatycznej tuż za wschodnią granicą Polski (Mińsk), więc nie ma przeszkód żeby rosły również po zachodniej stronie granicy.
Jak do tej pory nie mamy chorób trapiących uprawy w Europie, więc jest szansa, żebyśmy mieli własne zdrowe kasztany w sklepach. Z zagranicy często docierają do nas owoce już zepsute, które tylko zniechęcają ludzi do jedzenia tych cennych dla zdrowia orzechów.
Kasztan i kasztanowiec, czym się różnią ?
Kasztan jadalny to rodzaj drzew z rodziny bukowatych, który w Polsce jest często mylony z kasztanowcem. Nasiona obydwu gatunków, nazywane kasztanami, z botanicznego punktu widzenia są orzechami. Na aleje kasztanowcowe zwyczajowo mówi się ,,aleje kasztanowe’’. Jednak nazywanie kasztana jadalnego ,,kasztanowcem jadalnym’’ jest błędem rzeczowym. Jak na razie nie ma jadalnych odmian kasztanowców. Te są dla ludzi lekko trujące, choć też i lecznicze. W Ameryce Północnej, nasiona kasztanowców po długotrwałej obróbce bywały jadane przez Indian. Owoce kasztanowca są bardzo gorzkie, palące i po próbie zjedzenia bez obróbki powodują długotrwały ślinotok. Dzieje się tak za sprawą dużej zwartości saponin. Natomiast kasztan jadalny jest słodkawy lub wręcz słodki w zależności od odmiany, smaczny i lekko strawny. Bywa jadany na surowo, ale nie wszystkie odmiany do tego się nadają, niektóre na surowo są gorzkawe lub zbyt ściągające. Orzechy kasztanów jadalnych dojrzewają w bardzo kolczastej okrywie nazywanej kupulą. W jednej okrywie może być od 1-7 sztuk orzechów, ale najczęściej zawiązują się 1-3 sztuki. Odmiany C. sativa, które zawsze mają tylko po jednym dużym orzechu w okrywie, nazywane są maronami i te są najbardziej cenione w Europie.
Kasztan jadalny ma liście pojedyncze, a białe lub kremowe kwiaty męskie zebrane są w kłoskach
potocznie nazywanych ,,kotkami''. Niepozorne kremowe kwiaty żeńskie (,,pędzelki'') wyrastają u podstawy męskich kwiatostanów w wierzchołkowej części gałęzi. Kasztany kwitną od końca maja do początku lipca, w zależności od gatunku i odmiany.
Kasztanowce mają liście dłoniasto złożone, a kwiaty zebrane w wiechy wyrastają
na wierzchołkach gałęzi. Kwiaty są białe z różowym środkiem u kasztanowca zwyczajnego, różowe u kasztanowca czerwonego, lub różowo - żółte u kasztanowca żółtego. Kwitną w pierwszej połowie maja.
Owoce kasztanów jadalnych z botanicznego punktu widzenia są orzechami,
ale zwyczajowo nazywa się je kasztanami. Owoce kasztanowca również nazywane są kasztanami, stąd częste pomyłki obydwu gatunków. Orzech kasztana jadalnego na wierzchołku ma pozostałość okwiatu - ,,pędzelek''. Kasztan jadalny może być z połyskiem, lub matowy, pokryty włoskami.
Nasiona kasztanowców są gładkie, błyszczące i zaokrąglone.
Gatunki i odmiany kasztanów jadalnych
W obrębie rodzaju Castanea, systematycy wyróżniają 8 -12 gatunków i nie ma w tym względzie jednomyślności.
Gatunki amerykańskie:
- Castanea dentata Borkh. – kasztan zębaty, kasztan amerykański
- Castanea pumila – Chinkapin amerykański lub Allegheny, znany też jako kasztan karłowaty
- Castanea ozarkensis – Chinkapin ozark
Gatunki azjatyckie
- Castanea mollissima Blume – kasztan chiński, kasztan miękki
- Castanea henryi – kasztan perłowy, kasztan Henryka
- Castanea seguinii – kasztan Seguina
- Castanea crenata Siebold i Zucc. – kasztan japoński, kasztan koreański
Gatunek europejski
- Castanea sativa Mill. – kasztan zwyczajny, kasztan słodki
Największe znaczenie gospodarcze mają 4 gatunki kasztanów:
Kasztan europejski był w czasie wojen i głodu podstawą wyżywienia biednych ludzi. Później, po wprowadzeniu uprawy ziemniaków i rozszerzeniu upraw zbóż, w miarę wzrostu dobrobytu jako symbol biedy, odszedł w dużym stopniu w zapomnienie. Teraz, ze względu na jego walory smakowe, wartość żywieniową i zdrowotną, wraca z powrotem do łask. Podobnie jak pozostałe gatunki - używany jest do pieczenia,smażenia, gotowania, suszenia, mrożenia, konserwowania w syropie i lukrze, na przeciery, dżemy i kremy, oraz na mąkę. C. sativa jest uważany za najlepszy gatunek do pieczenia, ze względu na łatwość obierania wewnętrznej błonki, odpowiednią wilgotność i słodki smak z orzechowa nutą.
W południowej Europie występują naturalne lasy i zagajniki kasztanowe, a drewno kasztanów jest używane jako opał, materiał na płoty, paliki w ogrodnictwie, w bednarstwie, budownictwie, w meblarstwie. Ze względu na wysoką zawartość garbników drewno kasztanowe jest odporne na gnicie i nie wymaga impregnacji.
Przykładowe odmiany tego gatunku uprawiane na południu Europy to: Marrone de Lyon, Bouche Rouge, Marron Comballe, Verdale, Pellegrine, Montagne, Marrisard (Francja), Bianchetta, Marroni di Chiusa Pesio, Marrone di Susa, Rossino, Bracalla (Włochy), Nagymarosi (Węgry), Famosa, Da Lebre, Rozada (Hiszpania) Pan Kuca (Czechy), Pedrova (Słovenia).
Castanea sativa odmiana Sałamaj w trzecim roku po posadzeniu.
Castanea mollissima, kasztan chiński trzyletnia siewka
Castanea mollissima Blume - kasztan miękki (chiński) pochodzący z Chin, Tajwanu i Korei. W Chinach występuje na północy od granicy z Syberią, do prawie tropików na południu. Kasztan chiński to drzewo wysokości średnio 15 m, maksymalnie do 20 m, często rozłożyste, wielopniowe. Drzewo żyje przeciętnie 20-35 lat, rzadziej do 100 lat. Najstarszy kasztan w Chinach ma nieco ponad 300 lat. Ten gatunek nie jest tak długowieczny jak inne gatunki. Możliwość uprawy od IV – VIII strefy klimatycznej. Wysiewając nasiona ze sklepu, trzeba mieć świadomość że pochodzą prawdopodobnie z cieplejszych rejonów Chin i nie wszystkie drzewka będą wytrzymałe na mróz. W Polsce jak na razie rośnie mało drzew tego gatunku. Kasztan chiński jest tolerancyjny na grzyba Cryphonectria parasitica, który spowodował prawie całkowite wymarcie kasztana zębatego w Ameryce Północnej.
Orzechy C. mollissima zazwyczaj zawierają mniej wody niż pozostałe gatunki. Kupując w sklepie kasztany pochodzące z Chin, należy to brać pod uwagę. Nie zawsze nadają się one do pieczenia. Mogą być zbyt suche, czasem wręcz trudne do przełknięcia. Nadają się głównie do gotowania, w szczególności na parze, po wcześniejszym obraniu z brązowej błonki. Takie smakują pomiędzy młodym bobem a zielonym groszkiem. Jedne bardziej przypominają bób, inne groszek. Wielkość orzechów jest bardzo różna w zależności od odmiany. Odmiany północne rodzą małe orzechy do 10 g, ale są słodkie. Odmiany południowe są większe (do 25 g), bardziej wilgotne i mają mniej cukru. Nasiona z zaokrąglonym wierzchołkiem, z włoskami tylko przy wierzchołku. Liście zaokrąglone z małymi zębami. Młode pędy i liście owłosione. Przykładowe odmiany kasztana chińskiego to: Ming li, Nanking, Qinza Qing zha (Chiny), Qing, Shing, Peach, Payne, Orrin, Mossbarger, Shotgun, Red Fern Super (USA), Tokuganri (Korea).
Castanea crenata Siebold i Zucc. – kasztan japoński pochodzący z Japonii i Korei to długowieczne drzewo dorastające średnio do 10 m, maksymalnie do 20 m wysokości. Orzechy duże z trudno odchodzącą brązową błonką, przeznaczone głównie do gotowania jako warzywo. W pieczonych gorzkawa skórka jest trudna do obrania. Rośnie i owocuje od V strefy klimatycznej, jest długowieczny. W Japonii istnieją drzewa ponad 500- letnie i nadal owocują. W Polsce kasztan japoński jest rzadko uprawiany, głównie w ogrodach botanicznych. Ten gatunek jest tolerancyjny na osę kasztanową, szkodnika który został już zawleczony do Europy i jest poważnym problemem w uprawie kasztanów na południu. W Polsce prawdopodobnie jeszcze tej błonkówki nie ma, a nawet jeśli już jest, to duże odległości pomiędzy kasztanami rosnącymi w kraju nie sprzyjają migracji szkodnika, ponieważ kasztan jest jedynym żywicielem tego owada. https://en.wikipedia.org/wiki/Dryocosmus_kuriphilus
Odmiany japońskie wydają bardzo duże orzechy (do 40 g), mają bardzo mało włosków na powierzchni skórki, tylko przy samej końcówce. Są trudne do obrania z wewnętrznej skórki i uważane za mniej smaczne od pozostałych gatunków. Orzechy C. crenata są używane głównie do gotowania w słonej wodzie i na parze oraz do słodkich deserów. Liście wydłużone o prawie równoległych bokach i bardzo drobnych ząbkach, z inetnsywnym połyskiem. Przykładowe odmiany C. crenata to: Tsukuba, Tanzawa, Kunimi, Kaskuri, Katayama, Mikuri (Japonia), Kaibutsu, Torakuri (USA), Jungheug, Mino, Yoo Ma (Korea).
Castanea dentata Borkh. – kasztan zębaty (amerykański) pochodzący z Ameryki Północnej, najbardziej mrozoodporny ze wszystkich gatunków kasztanów, ale bardzo wrażliwy na zarazę kasztanów wywoływaną przez grzyb Cryphonectria parasitica. Gatunek prawie całkowicie wyginął w Ameryce Północnej na wskutek zawleczenia pod koniec XIX w grzyba wraz z sadzonkami z Azji. Obecnie próbuje się go przywrócić poprzez krzyżowanie C. dentata z C. Mollissima. Celem hodowli jest uzyskanie drzew jak najbardziej podobnych do kasztana zębatego, ale z odpornością na zarazę kasztanów chińskich. W hodowli odmian uprawnych kasztan zębaty jest źródłem odporności na mróz. Kasztany zębate rodzą drobne i słodkie orzechy z dobrze odchodzącą wewnętrzna błonką. C. dentata można uprawiać od IV strefy klimatycznej. Można sadzić ten gatunek w zimniejszych rejonach w odizolowanych miejscach, gdzie drzewa nie będą narażone na zawleczenie grzyba od innych gatunków kasztanów. W czasach przed inwazją grzyba, kasztan zębaty osiągał gigantyczne rozmiary do 60 m wysokości. W Europie dorasta do 30 -35 m wysokości. Nasiona drobne, ostro zakończone, z włoskami na 1/3-2/3 długości. Orzechy słodkie, jadalne na surowo, łatwe do obrania. Liście wydłużone z wydatnymi zębami, w większości bezwłose. Drzewo rośnie pionowo i tworzy wysoki pień. https://en.wikipedia.org/wiki/Chestnut
Lubi gleby głębokie, chłodne do dość suchych, dość ubogie w składniki pokarmowe, na których dobrze rosną paprocie, wrzosy, dęby.
W hodowli zachowawczej ginącego kasztana zębatego C. dentata wykorzystywany jest kasztan chiński, który jest źródłem odporności na Cryphonectria parasitica. Hodowlę odpornych mieszańców rozpoczął w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku dr Robert Dunstan. Na cześć hodowcy mieszańce C.dentata x C. Mollisima nazywane są Dunstanami. Cele hodowli Dunstanów są dwojakie. Jednym z nich jest uzyskanie silnie rosnących drzew jak jak najbardziej podobnych do kasztana zębatego, ale z odpornością na zarazę kasztanów. Mają one posłużyć do przywrócenia gatunku w lasach Ameryki Północnej. Drugim celem jest uzyskanie słabo rosnących drzew szybko wchodzących w okres plonowania, dających duże i smaczne orzechy, oraz wytrzymałych na mróz i choroby.
Mieszańce dwugatunkowe i hybrydy złożone
Gatunki kasztanów z łatwością zapylają się wzajemnie, co prowadzi do powstawania krzyżówek między nimi. Zjawisko to jest wykorzystywane w hodowli odmian odpornych na choroby i szkodniki, zarazem o dużych, łatwych do obrania i smacznych orzechach. Mieszańce zwykle szybko wchodzą w okres owocowania i zwykle są plenniejsze niż kasztany czyste gatunkowo. Na świecie istnieje mnóstwo odmian mieszańcowych. Niektóre z bardziej znanych mieszańców to: C. sativa x C. crenata : Bouche de Betizac, Bournette, Maraval, Marigoule (Francja) Bisalta nr 3 (Włochy), Collosal, Bergantz (USA). Mieszaniec sativa x crenata - np. Primato (USA). Hybrydy złożone to np. Sleeping Giant - mollisima x (crenata x dentata), Szego (crenata x pumila x mollisima) (USA)
Bisalta nr 3 (Castanea sativa x Castanea crenata)
Kasztan i mikoryza
Kasztany jadalne są ściśle związane z mikoryzą. Grzyby mikoryzowe ułatwiają korzeniom kasztanów pobieranie składników mineralnych i wody, grzyby w zamian otrzymują związki organiczne od roślin. Grzyby mikoryzowe pełnią również funkcję ochronną dla korzeni drzew przed patogenami i szkodnikami glebowymi. W rejonach licznego występowania kasztanów jadalnych w stanie dzikim i upraw w sadach towarowych, z mikoryzą nie ma problemu. Ponieważ właściwe dla gatunku drzew grzyby są w środowisku, z łatwością zasiedlają korzenie nowych sadzonek. Natomiast tam gdzie kasztanów jest mało, młode kasztany które trafiają na stałe miejsca bez mikoryzy i nie są również mikoryzowane podczas sadzenia, mogą nie dożyć naturalnego zasiedlenia korzeni przez pożyteczne grzyby. Nasze kasztany mikoryzujemy już podczas kiełkowania podkładek, więc grzybnia jest dobrze rozwinięta w momencie sprzedaży sadzonek. Mikoryza którą używamy do szczepienia kasztanów składa się z kliku gatunków grzybów, z których część wytwarza owocniki (między innymi maślak i prawdziwek), a część żyje pod ziemią tylko w postaci grzybni. Nie w każdych warunkach grzyby będą wydawać owocniki, ale grzybnia będzie żyć i będzie pomagać przeżyć kasztanom w warunkach suszy, oraz niedoborów składników pokarmowych. Możliwe jest pojawienie się owocników grzybów jadalnych od trzeciego roku po posadzeniu drzewek. W rejonach towarowej uprawy kasztanów jadalnych, zbiory prawdziwków 1 ha wynoszą 80-200 kg.
Grzybnia mikoryzowa na korzeniach kasztana
Gdzie i kiedy można posadzić kasztana?
Kasztany lubią zasobną, przepuszczalną ziemię o lekko kwaśnym odczynie i pH 5,5 - 6,0. Rosną bez większych problemów w szerszym zakresie pH - 5,0 - 6,5. Nie znoszą ziem zasadowych, ciężkich i zimnych, zbyt wilgotnych. Nie można tych drzew sadzić w dolinach, szczególnie jeśli korzenie będą zagrożone choćby chwilowym podtopieniem. Chociaż kasztany lubią żyzną ziemię, tolerują też słabsze gleby. Najsłabsze znosi kasztan chiński. Ten gatunek ma bardzo silnie rozwinięty system korzeniowy, a drzewa w porównianiu z innymi kasztanami są dużo mniejsze. Jest też najwytrzymalszy na suszę. Miejsce dla kasztana powinno być zaciszne i słoneczne, chociaż w półcieniu również będzie owocował. Niektóre drzewa są w stanie dobrze rosnąć na wietrznym stanowisku (kasztan z Łotwy, kasztan z parku w Rzeszowie), ale te bardziej szlachetne są bardziej wymagające.
Kasztany w doniczkach bezpiecznie można sadzić od momentu ustąpienia przymrozków, czyli od drugiej połowy maja - do jesieni. W tym czasie przyjmują się szybko, nawet w czasie suszy. Mają dużo mniejsze wymagania wzgędem podlewania niż orzech włoski. Po posadzeniu późną wiosną lub latem przyjmują się po 3-4 podlaniach, a jeśli trafią się opady deszczu, czasem starczy podlanie tylko przy sadzeniu.
W naszej kolekcji najgorzej rosły drzewka sadzone w marcu i kwietniu. Nieukorzenione doznały dużych uszkodzeń od wiosennych przymrozków. Sadzone latem nie odniosły żadnych szkód od przymrozków na wiosnę.
Drzewka kasztanów jadalnych są przysmakiem dla zajęcy, saren i jeleni i z tego powodu wymagają solidnego zabezpieczenia przez pierwsze 5 lat po posadzeniu. Korzenie młodych kasztanów jadalnych są niezwykle atrakcyjne dla myszy, nornic i karczowników. Największe zagrożenie jest w pierwszych 4-5 latach. Później korzenie gromadzą więcej garbników i nie są już tak smaczne dla gryzoni.
Młode kasztany są uszkadzane przez wiosenne przymrozki, ale w mniejszym stopniu niż orzechy włoskie. Przymrozek - 7 stopni 2 maja 2017 roku wyrządził duże szkody, ale w pozostałych latach marzło tylko część pąków, a drzewka rosły bez przeszkód. Zimą, do - 15 stopni Celsjusza nie było uszkodzeń nawet na młodych kasztanach. Przy niższych temperaturach powinny być zakładane osłonki perforowane. Słoma jest ryzykowna ze względu na myszy, chyba że myszy nie ma, to jest wtedy idealnym okryciem.
Wymagania nawozowe kasztanów.
Orzechy kasztanów zawierają w swoim składzie dużo fosforu i potasu, więc jeśli ziemia przeznaczona dla kasztana jest uboga, należy dostarczyć te składniki przed sadzeniem. Dół przeznaczony pod kasztana dobrze jest zaprawić kompostem, lub przegniłym obornikiem. Jeśli nie ma takiej możliwości, należy użyć nawozów fosforowo-potasowych, a substancję organiczną uzupełnić torfem. Jeśli ziemia jest zbyt ciężka dla kasztana, można ułatwić mu start i dobry wzrost na początek. Trzeba wykopać duży dół i zmieszać ziemię macierzystą z piaskiem, żwirkiem, kompostem, obornikiem, lub torfem. Młode kasztany dla szybkiego wzrostu potrzebują dużo azotu. Można użyć do tego celu albo nawozów mineralnych, albo naturalnych typu gnojówka z pokrzyw, obornik. Nawożenie azotowe nie później jak do końca maja-początku czerwca, żeby młode pędy zdążyły dobrze zdrewnieć przed zimą. Dobrze zakorzenione kasztany, zaopatrzone w grzyby mikoryzowe są w stanie pobierać składniki mineralne z ziemi niedostępne dla innych roślin.
Jak gęsto sadzić kasztany?
To zależy od gatunku i odmiany. Najmniej miejsca wymagają kasztany chińskie i japońskie. Jeśli będą przycinane można je posadzić nawet 5 x 5 m. Mieszańcom (np. Bouche de Betizac) starczy 7 x 7 m. Czyste sativy, jeśli mają służyć kilku pokoleniom, będą wymagać nawet 12 m. W sadach sadzi się gęściej, z planowanym wycinaniem części drzew po 15 - 20 latach. Castanea pumila jest krzewem lub małym drzewkiem, więc ten gatunek można mieć nawet w skromnym ogródku.
Cięcie kasztanów.
Kasztany pod względem cięcia nie są wymagającym gatunkiem. W pierwszych 3 latach po posadzeniu cięcie ogranicza się do usuwania martwych części gałązek, odrostów z podkładki i pędów wyrastających z pnia tuż nad ziemią. W 4 roku na wiosnę (koniec marca - początek kwietnia), należy wyciąć wszystkie drobne gałązki z pnia i koronki. U kasztanów jadalnych, żeńskie kwiaty zawiązują się na grubych rocznych pędach, a na drobnych wiążą się kwiatostany wyłącznie męskie. Nadmiar męskich kwiatów przyczynia się do osłabienia młodego drzewka i ograniczenia wiązania owoców. O ile w pierwszych latach po posadzeniu każdy liść przyspiesza wzrost drzewa, tak później niedoświetlone liście wewnątrz korony stają się pasożytami.
Po ilu latach od posadzenia owocują kasztany?
Szczepione drzewka zaczynają owocowanie w 2-3 roku po posadzeniu, w gorszych warunkach w 4 roku. Kasztany z siewu w zależności od gatunku - C. sativa po 10-20 latach, przy czym pędy odroślowe kwitną wcześniej, bo już po 6-7 latach. Jeśli kasztan przemarznie i odbije potem od ziemi, zaowocuje szybciej niż taki bez uszkodzeń.
Siewki C. crenata i C. mollissima kwitną wcześnie, bo już w 3-4 roku po siewie. Jednak większość ma orzechy nie do użytku z powodu drobnych, lub niesmacznych orzechów. Później wymagają przeszczepienia użytkowymi odmianami.
Tak szybko rosną i owocują szczepione kasztany
Kwitnienie i zapylanie
Kasztany jadalne kwitną późno, w zależności od gatunku i odmiany od końca maja do początku lipca. Kwiaty żeńskie znajdują się u podstawy kwiatostanów męskich na wierzchołkach gałęzi. Kasztany są jednopienne, czyli na jednym drzewie są zarówno kwiaty żeńskie i męskie. W znakomitej większości są całkowicie obcopylne, czyli do owocowania potrzeba przynajmniej dwóch drzew, a jeszcze lepiej trzech lub więcej. Jako że w Polsce w parkach rosną zwykle pojedyncze kasztany, znaczna część z nich nie wydaje owoców z braku możliwości zapylenia (np. kasztan w parku Solidarności w Rzeszowie). W związku z tym utarło się całkowicie nieprawdziwe przekonanie, że nie rodzą pełnych owoców z powodu zbyt chłodnego klimatu. Tam gdzie kasztany zakwitają, tam też są zdolne owocować i dojrzewać. W zimne i deszczowe lata owoce będą mniejsze, słabiej wybarwione, niekiedy wręcz białe, ale będą. Część drzew kasztanowych jest w pewnym stopniu samopylna, czyli jest owocowanie, ale nie w pełnym wymiarze. Najrzadziej występują kasztany całkowicie samopylne, czyli takie, które są zdolne do obfitego plonowania w pojedynkę. Kasztany jadalne są zapylane zarówno przez wiatr jak i owady, głównie przez chrząszcze. Są miododajne (z wyjątkiem niektórych odmian mieszańcowych), ale udział pszczół w zapylaniu jest prawdopodobnie niewielki. Pyłek kasztanów jest ciężki, i choć przemieszcza się z wiatrem, to nie na duże odległości. Dla dobrego zapylenia odległość między drzewami nie powinna przekraczać 30 m. Powyżej 70 m zapylania już nie ma. W czasie suchej i wietrznej pogody, kasztany są zapylane głównie przez wiatr. Jeśli powietrze jest wilgotne, wtedy przewagę w zapylaniu mają owady. Pyłek kasztanów kiełkuje w temperaturze 25-30 stopni Celsjusza.
Pyłek czystych odmian C. sativa jest lepszej jakości niż pyłek mieszańców, dlatego sativy są faworyzowane jako zapylacze. W sadzie towarowym powinno być minimum 10% zapylaczy.
Za charakterystyczny, intensywny zapach męskich kwiatostanów odpowiadają spermina i spermidyna. Miód kasztanowy jest leczniczy i wykazuje właściwości lecznicze rośliny z której pochodzi. Tak samo jak pozostałe części drzewa kasztanowego, korzystnie wpływa na układ krwionośny.
Młode zawiązki Castanea sativa
Kiedy dojrzewają kasztany?
W roku 2022 ponad 80 siewek C. mollissima (kasztan chiński), zaczęły dojrzewać od 9 września do początku października, w zależności od drzewka. Pozostałe gatunki i odmiany dojrzewały od 20 września do końca października. Ta sama odmiana w takich samych warunkach ma inny termin dojrzewania uzależniony od wieku. Na młodych drzewach kasztany sypały się około tydzień później niż na starszych. Oprócz tego o terminie dojrzewania tej samej odmiany decyduje nasłonecznienie. W półcieniu orzechy wysypią się kilka dni później niż w pełnym słońcu. W poszczególnych latach terminy dojrzewania moga się róznić nawet o 2 tygodnie. Jeśli lato jest chłodne i deszczowe, zbiory będą opóźnione.
Zbór i przechowanie kasztanów jadalnych
Opadające dojrzałe kasztany
U większości kasztanów jadalnych w czasie dojrzewania owoców kolczaste okrywy pękają, a brązowe orzechy wypadają na ziemię. Zbiera się je co drugi- trzeci dzień żeby zapobiec pleśnieniu i też by nie stały się łupem dla zwierząt. U nielicznych odmian okrywy nasienne nie pękają, spadając na ziemię zamknięte. Jest to zarórwno wada jak i zaleta takich drzew. Jeśli kasztany rosną w miejscu narażonym na żerowanie dzikich zwierząt, wtedy posiadanie takiej odmiany jest zaletą. Okrywy kasztanów są na tyle kolczaste, że zwierzęta nawet nie próbują się dostać do ich zawartości. Po zbiorze kolczaste ,,jeże'' można rozgniatać butami, lub obierać ręcznie w grubych skórzanych rękawicach. Kasztany można jeść od razu po zbiorze, ale przed sprzedażą zwykle poddawane są procesowi fermentacji. Przetrzymuje się je wtedy w temperaturze zero - plus 2 stopnie Celsjusza i w warunkach wysokiej wilgotności przez 10 - 20 dni. W tym czasie część skrobi przekształca się w cukry. Drobne kasztany używane są do produkcji mąki, ale do tego celu drzewa muszą być starsze niż 10 lat. W warunkach domowych świeże kasztany szczelnie zamknięte można przechować w lodówce do dwóch tygodni. Zakopane w piasku lub torfie, w zimnym miejscu zachowują świeżość do 2-3 miesięcy, do czasu aż zaczynają kiełkować. Niektóre chińskie odmiany dają się przechować jeszcze dłużej. Wysuszone kasztany można przechować bez straty smaku przez rok, częściowo przetworzone i zamrożone do 2 lat.
Jak smakują kasztany?
Przede wszystkim różnice w smaku kasztanów są ogromne, można by je porównać do różnic u jabłek. Część siewek wydaje orzechy w zasadzie niejadalne, choć szkodliwe nie są. Bywają gorzkie, zbyt suche, maziste, o nieprzyjemnych posmakach, z grubą, cierpką, nie do obrania skórką wewnętrzną. Natomiast odmiany rozmnażane wegetatywnie, są wybrane z wielu pod względem smaku. Mogą mieć aromat orzechów laskowych, wanilii, czy nawet cynamonu, jak nowo odkryta odmiana w Chinach.
Ludzie dzielą się na takich którzy nie jedli kasztanów, takich którzy je uwielbiają i takich... którzy nie wiedzą że je lubią. Człowiek który nie lubi kasztanów zapytany - ,,a młody bób lubi?'' prawie zawsze odpowie twierdząco. W takim razie kasztany też lubi, ale o tym nie wie. Jest to kwestia wyboru gatunku, odmiany i sposobu przyrządzenia. Niektóre chińskie kasztany obrane i ugotowane na parze, do złudzenia przypominają młody bób, lub też zielony groszek. W Polsce smaków kasztanów musimy sie dopiero uczyć, ale najpierw trzeba posadzić drzewa szlachetnych odmian i wybranych kasztanów historycznych z Polski i innych krajów.
Właściwości lecznicze – kasztanowiec i kasztan jadalny.
Kasztanowiec pospolity, kasztanowiec zwyczajny, kasztanowiec biały (Aescullus hippocastanum L.) – to roślina szeroko stosowana w lecznictwie i dobrze przebadana pod tym względem. Z kwiatów, kory, liści i owoców są produkowane leki zarówno do użytku zewnętrznego (żele, maści) jak i wewnętrznego. Chyba każdy zna dobroczynne działanie kasztanowca na żylaki, a fachowy opis działania można znaleźć np. na stronie Herbapolu:
Właściwości lecznicze kasztana jadalnego
Choć to drzewo uprawiane od 2-3 tysięcy lat i znane są od dawna właściwości lecznicze owoców kasztanów jadalnych i wszystkich części drzew kasztanowych, dawna farmakopea ich dotycząca została w znacznej części zapomniana. W Ameryce Północnej z powodu prawie całkowitego wyginięcia kasztanów i też podobnego losu Indian którzy je stosowali. Z zachowanych receptur wiadomo, że męskie kwiaty kasztanów jadalnych były stosowane tam w leczeniu malarii i kokluszu, z dobrym skutkiem. W malarii skuteczność była na równi z chininą.
W Europie naparu z liści i kory używano do leczenia krztuśca, krwotoków, biegunek, zapalenia oskrzeli, kaszlu, czerwonki. W medycynie ludowej liście kasztanów są nadal stosowane w leczeniu gorączki, łagodzeniu uporczywego kaszlu i chorób układu oddechowego. Do ochrony naczyń krwionośnych przed pękaniem, do walki z obrzękami nóg, bólu dolnej części pleców , sztywności stawów lub mięśni.
Ponieważ tutaj kasztan w czasach wojen i nieurodzaju był używany do wyżywienia głównie przez najbiedniejszych, jako symbol nędzy i głodu, odszedł na boczny tor. Obecnie ze względu na swoją wartość odżywczą i pozytywny wpływ na zdrowie wraca do łask , a produkcja i spożycie owoców wzrasta.
Według Chińczyków kasztan wzmacnia śledzionę i żołądek, odżywia nerki, wzmacnia ścięgna, tamuje krwawienie, zmniejsza obrzęki i wzmacnia serce. Jest pomocny w leczeniu złamań kości, bólu mięśni i bólu kości. Może być stosowany w leczeniu nudności, wymiotów i krwi w stolcu. Kasztany mają niski indeks glikemiczny (niższy niż ryż), więc mogą być spożywane przez cukrzyków, o ile nie mają dodatku cukru. Są polecane do zapobiegania i leczenia nadciśnienia, choroby niedokrwiennej serca i miażdżycy tętnic, zapobiegają osteoporozie.
Kasztany są pomocne dla osób starszych z niewydolnością nerek, z bólami pleców, słabymi nogami i stopami oraz częstym oddawaniu moczu. Kasztany są również odpowiednie dla osób starszych z zapaleniem oskrzeli, astmą oraz biegunką.
Wartość lecznicza kasztana jadalnego w Chinach jest porównywalna z żeń-szeniem, tragankiem i arcydzięglem.
Nowe badania potwierdziły neuro i kardioprotekcyjne działanie kory, przeciwnowotworowe i przeciwzapalne działanie wyciągów z męskich kwiatów, przeciwcukrzycowe działanie kolczastych okryw nasiennych i brązowej skórki zewnętrznej. Stwierdzono antyangiogenne właściwości wewnętrznej skórki nasiennej (powstrzymywanie rozwoju nieuleczalnych nowotworów).
Miód kasztanowy ma działanie antybakteryjne i antyoksydacyjne. Można go stosować do opatrywania ran przewlekłych i wrzodów.
Zatem, dalsze badania powinny mieć na celu opracowanie nowych produktów lub nowych przepisów z tradycyjnych produktów drzew kasztanowych. Na przykład miód i herbaty ziołowe z liści kasztana, pąki i kotki wymagają dalszych badań, by na ich podstawie uzyskać potencjalne korzyści zdrowotne i wartość dodaną w łańcuchu wartości kasztana.
W Polsce w 2022 r dwie uczelnie wyższe rozpoczęły badania produktów odpadowych z kasztanów, a więc liści, zielonych okryw i łupin nasiennych. W roku 2023 badaniom zostana poddane również męskie kwiatostany, które mają potencjalnie wysoką wartość leczniczą.
Zawartość podstawowych składników kasztanów jest bardzo różna, w zależności od gatunku, odmiany, miejsca i wieku drzewa. Kasztany jadalne zawierają małą ilość oleju, ale mają korzystny dla człowieka profil lipidowy. Najwięcej tłuszczu z wszystkich gatunków jest w owocach kasztanów chińskich, co daje im gładkość czekolady w jedzeniu. Białko kasztanów jest łatwo przyswajalne, nie zawierają glutenu, więc mogą być spożywane przez chorych na celiakię. Pomimo wysokiej zawartości cukrów, mogą być jedzone w umiarkowanych ilościach przez ludzi chorych na cukrzycę, bo mają niski indeks glikemiczny.
Woda - 34,2% - 64,4 %
Węglowodany - 34,6% - 94,2%
Białko - 2,2% -12,4%
Tłuszcze - 0,7% -10,2%
W związku ze zmianą klimatu, ale też hodowlą odmian dostosowanych do zimniejszego klimatu, uprawa kasztanów jadalnych w Polsce powinna się rozpowszechnić, a dostępność surowców potencjalnie leczniczych zwiększyć.
Odmiany kasztanów jadalnych
Naszą kolekcję kasztanów obsadzamy gatunkami i odmianami pochodzącymi z różnych stron świata. Te które się sprawdzą w warunkach Polski bedziemy szczepić i sprzedawać sadzonki. Na początek jest dostępne kilka odmian, ale z każdym rokiem oferta będzie większa.
Bouche de Betizac (C. sativa x C. crenata)
Bouche de Betizac (C. sativa x C. crenata) – francuska odmiana wyhodowana przez INRA w 1962 r. Rozpoczyna owocowanie zwykle w 3 roku po szczepieniu. Nie wytwarza pyłku, nie jest pożytkiem dla pszczół, drzewo nigdy nie będzie owocować samotnie. Wiele odmian zapyla Bouche de Betizac, np. Sałamaj. Drzewo ma pokrój mocno wzniesiony i wąską koronę, więc może być sadzone już nawet co 5 m. W sadach towarowych we Francji sadzi się go w rozstawie 7 x 7 m, przy intensywnej uprawie nawet 5 x 5 m. Orzechy są duże, średnia waga u nas z młodych drzew około 20 g. Orzechy są łatwe do obrania i smaczne jak na hybrydę. Można ta odmianę sadzić w cieplejszych rejonach Polski. Wytrzymałość do -20 stopni C, może wytrzymać pojedyncze spadki temperatury do – 22 stopni. Jest to bardzo plenny kasztan. W 4 roku po posadzeniu (2022 r) wydał plon 4,3 kg z drzewa. Dojrzewa dość wcześnie – między 20 września a 10 października w zależności od przebiegu pogody i stanowiska. W polskich warunkach klimatycznych na wiosnę budzi się nieco później niż większość kasztanów i mniej cierpi od spóźnionych przymrozków.
Marron de Lyon (Castanea sativa) - to stara francuska odmiana znana z dużych orzechów o dobrym smaku, zaliczana do grupy maronów. Odmiana samopłodna, ale posadzona z innym kasztanem daje wyższe plony. Do sadzenia w cieplejszych rejonach Polski.
Kasztany historyczne i inne nie odmianowe.
Rozmnażamy też kasztany które rosną w parkach Polski i nie tylko. Z reguły choć nie zawsze, mają one drobne orzechy. Za to są bardzo wytrzymałe na mrozy, więc można je sadzić tam, gdzie szlachetne odmiany sobie nie poradzą.
Kasztany z Litwy (2 drzewa) – pochodzą z nasion przywiezionych z okolic Astrachania, drzewa mateczne mają około 50 lat i rosną w okolicach Kłajpedy. Owocują tam bez problemu, a ptaki rozsiewają nasiona po okolicy. Rodzą drobne orzechy, które dają się łatwo obierać. Rozpoczynają owocowanie w 3 roku po szczepieniu.
Kasztan z Mińska – rozpoczyna owocowanie już w drugim roku po szczepieniu, kasztany drobne bardzo łatwe do obierania, można je jeść na surowo. Samopłodny. Z racji pochodzenia wytrzymały na mróz.
Kasztan z Rzeszowa – drzewo o szybkim wzroście i ciemno zielonych sztywnych liściach bardzo wytrzymałych na wiatr. Do sadzenia w zimniejszych rejonach kraju. Orzechy drobne, ale nieco większe od kasztanów litewskich i białoruskiego.
Kasztan z Łotwy
Kasztan z Łotwy – wyhodowany z nasion przywiezionych z Niemiec. Jest to hybryda kasztana chińskiego z jednym, lub dwoma innymi gatunkami. Liście o dużych zębach z intensywnym połyskiem. Kasztany dość duże (około 15 g z pierwszego owocowania). Rozpoczyna owocowanie w 3 roku po szczepieniu. Drzewo mateczne owocuje niezbyt obficie. Jest wytrzymały na wiatr i owocuje w warunkach krótkiego okresu wegetacyjnego.
Castanea sativa Sałamaj
Sałamaj (Castanea sativa) – odmiana pochodzi z okolic Przemyśla z prywatnego ogrodu, nazwana na pamiątkę znalazcy. Drzewo mateczne ma około 25 lat, wyhodowane zostało z nasion przywiezionych z Niemiec. Odmiana wystarczająco wytrzymała na mróz do uprawy w Polsce. Ten kasztan jest samopłodny i owocuje dobrze w pojedynkę. Rozpoczyna owocowanie zwykle w trzecim roku po szczepieniu, rzadziej w czwartym. W pierwszym owocowaniu bez obecności zapylacza zwykle jest dużo pustych, niezapylonych kasztanów, choć nie w każdym roku. W kolejnych latach samozapylenie jest już dobre. Przeciętna waga orzecha to około 10 g, w latach obfitego owocowania jest nieco drobniejszy. W obecności innego kasztana zawiązuje więcej orzechów w owocostanie (3-4) niż bez zapylacza ( wtedy przeważają 1-2 w owocostanie). Bez zapylacza orzechów jest mniej, ale są większe. Kasztany są łatwe do obrania po upieczeniu i smaczne. Odmian plenna, w 4 roku po posadzeniu średnio wydała 4 kg orzechów z drzewa, w 9 roku 15 kg (2022 r). Jest dobrym zapylaczem dla innych odmian i jest pożytkiem dla pszczół. Dojrzewa 25.09 - 15.10 w zależności od pogody i stanowiska.